Allah’ın Sınaması, İmtihan Etmesi Ne Demektir?

Allah’ın Sınaması, İmtihan Etmesi Ne Demektir?

Sınanmak, denenmek, teste tabi tutulmak…

Allah, bizleri doğrudan bir sınava tabi tutmuyor. O’nun verdiği, vermediği tüm imkanlarla, fırsatlarla, dostlarımızla, dost olmayanlarla, düşmanlarımızla, sahip olduğumuz her şeyle bir sınanma dünyasındayız. Her birimiz, birbirimizi sınıyor, birbirimizi tanımaya çalışıyoruz. Birbirimize karşı gösterdiğimiz tepkilerle, birbirimize olan güvenimiz artıyor veya azalıyor. Bizler birbirimizi denerken Allah da daha üstten, en üstten, daha objektif bir biçimde, hiçbir çıkar gözetmeden bizi gözlüyor, gözetliyor. Bizler birbirimizi kendimizce bir değerlendirmeye tabi tutuyoruz. Bunu dünyadaki herkes yapıyor. Herkes, birbiriyle ilişkilerini sürdürürken, bilinçli veya bilinç dışı bir tutumla birbirini sınıyor. Bunun sonucu insanlarda bir kanaat oluşuyor.

Anne-babamız bizi sınıyor; ne denli güvenilir, ne denli özgüvenli, ne denli başarılı olduğumuz onların kafasında istemli ya da istemsiz şekilde not ediliyor. Bizler bilinçlice yapmasak da anne-babamızı deniyoruz; onların gidişatına göre bir tutum sergiliyoruz. Arkadaşlar birbirini sınıyor, dostlar birbirini sınıyor, komşular birbirini sınıyor. Eşler birbirini sınıyor. Bir sınanma dünyasında yaşıyoruz. Kimse kendisini bundan soyutlayamıyor.

Tüm bunların nedeni, bundan sonraki ilişkilerimizde buna uygun bir tutum içine girme amacı da taşımaktadır. Hayvanlar bile bizi ve birbirlerini sınarlar. Güvensiz bir tavrımızı görürlerse ona uygun bir tutum geliştirirler. Her gördüğümüzü, duyduğumuzu, tanıdığımızı belli kriterle ölçüp biçiyoruz, sınıyoruz, deniyoruz, kafamızda test ediyoruz. Nasıl ki biz birbirimizi sınıyorsak Allah da bizi bizle sınıyor. O’nun sınaması, doğrudan, direkt bir sınama değil. O bizi birbirimizle, sahip olduklarımızla sınıyor. Bizim sınamalarımızı da sınıyor. Ancak Allah’ın sınaması, en gerçekçi, en sağlıklı değerlendirme oluyor. Çünkü O, bir çıkar gözetmiyor, ayrımcılık yapmıyor, kimseyi kayırmıyor, taraf tutmuyor. Biz yargılamalarımızda özen göstersek de öznellikten bütünüyle kurtulamıyoruz. Allah, herkesi, aynı kriterlere göre tarafsız ve adil bir şekilde değerlendiriyor.

İçimizde hayata, doğuştan veya sonradan birtakım eksiklik veya yetersizliklerle başlayanlar var. Elbette hiçbirimiz hayata eşit koşullarda başlamıyoruz.

Allah da bizlere “hepinizi her konuda eşit kılacağım” şeklinde bir eşitlik vaadinde bulunmuyor. O, haklarda eşitliği öneriyor, davalarda ise adaleti emrediyor.

Herkes hayata aynı noktadan ve aynı hızda başlamadığı için her kişinin kendi pozisyonunda etkilenme derecesine göre çeşitli imtiyazları veya dezavantajları olabiliyor. Ama herkes kendi koşullarında sorumlu…

Allah hakkında konuşurken kimsenin kafasına göre konuşma gibi bir lüksü yok. O’nun hakkındaki geçerli tüm bilgileri sadece O’na ait kitapta bulabiliyoruz. Allah hakkındaki, Kur’an’a aykırı olan bilgiler, palavralar ve saçmalıklarla doludur. O halde, Allah’tan bahsediyorsak, Allah’ın Kitab’ından referans göstermek durumundayız.

Kur’an’da Allah, durup dururken, “Şu kişiyi bir aç bırakayım, susuz bırakayım, kafasını gözünü bir kırayım, bakayım nasıl davranacak?” gibi bir tutum içinde olacağından söz etmez. Tam tersine, kimseye en küçük bir haksızlık yapmayacağını bildirir. İnsanların yaşadıkları olumsuzlukların, yine onların yapıp ettiklerinden kaynaklandığını bildirir:

“Sizi üzen/derinden etkileyen her şey (başınıza gelen her felaket/ bela/ olumsuzluk), kendi yaptıklarınızdan kaynaklanmaktadır; bununla beraber çoğunu da Allah affedicidir.” (42Şura/30)

Bu ayette, “kendi yaptıklarınızdan kaynaklanmaktadır” ifadesi, başımıza gelenler, bireysel olarak doğrudan kendi yaptıklarımızdan geldiği gibi, toplumsal sorumluluklardan da kaynaklanıyor olabilir. Toplum, üzerine düşen sorumluluğu yerine getirmemiş, diğer bireyler de olup bitenleri görmezden gelmiştir. Örneğin, trafikte sarhoşluğun olağan karşılandığı bir toplumda, kazalar kaçınılmazdır. Kişinin kendisi sarhoş olmasa da, buna yönelik tedbir alınmıyor veya buna müdahale edilmiyorsa, bundan herkesin etkilenmesi mümkündür.

Şu gerçeği göz ardı etmemek gerekiyor: Allah, insanların; hastalanmayacağını, yaralanmayacaklarını, sakat kalmayacaklarını, yoksulluğa izin vermeyeceğini, ölmeyeceklerini vaat etmemiştir. O’nun böyle bir vaadi yoktur. O ancak, bildirdiği ilkelere ve değerlere bağlı kalınması durumunda moral, güç, kararlılık, cesaret gibi konularda destek olacağını vaat etmiştir. Bu durum, özgür iradenin de bir gereğidir. Varlıkların yaratıcısı olan Allah, fiziksel ve biyolojik yasalar gibi varlık veya yaratılış yasalarını belirlemiş, ahlaki erdemlere ve yaratılış yasalarına uygun davranılması durumunda psikolojik destekte bulunacağına söz vermiştir.

Ayet, öncelikle topluma hitap ediyor ve sizin başınıza diyor. Örneğin, kanser vak’alarındaki sorunlar; kimyasallar, radyasyon, temizlik, genel dengenin bozulması gibi çeşitli gerekçelere dayanır. Kimyasallar ve diğerleri, Allah’ın biyolojik yasasının bir sonucu olarak biyolojik yapılı varlıklara çeşitli zararlar verirler. Bu da, Allah’ın bir yasasıdır. Çünkü O, her şeyi bir ölçüye ve yasaya bağlı olarak yaratmış, onların form bozukluklarını ve hayatlarını kaybetmelerini de belli yasalara bağlamıştır. Buna biz kader diyoruz. Toplumsal afetlere ise Allah’ın sünneti (Sünnetullah) diyoruz. Toplumun veya bizim yaptığımız hatalar sonucu belalar yaşıyoruz. Her şey birebir bizim hatamızdan kaynaklanmıyor. Ancak toplumsal olaylarda da hepimiz duyarlı olmak zorundayız.

“Kuşkusuz ki sizi biraz korku ve açlıkla, bir de mallar, canlar ve ürünlerden eksilterek deneriz. Sabredenleri müjdele. Ki, onların başına bir musibet gelince, “Doğrusu biz Allah’a aitiz ve muhakkak O’na döneceğiz!” derler.” 2Bakara/155-156

Hz. Ömer zamanında bir deprem olmuştu. Bu esnada Hz. Ömer: “Ey insanlar! Bu deprem sizin yaptığınız bir davranıştan dolayı değildir. Canımı elinde bulunduran Allah’a yemin olsun ki şayet bir daha tekrarlarsa burada sizi iskan ettirmem” dedi.

“İşte Ömer budur.” dedirten bir söylemdir bu. Çağımızda henüz ulaşamadığımız feraset örneği. Depremi hala Allah’ın gönderdiği bir azap olarak algılayan zihniyete, taa o dönemde en güzel cevabı Hz. Ömer vermiştir. Fay hattının üzerine binalar kurup daha sonra da Allah’ın takdirine razı olunması gerektiğini söylemek kadar İslami anlayışa zıt bir şey olamaz. (Mehmet Azimli, Dört Halifeyi Farklı Okumak-2 Hz. Ömer, s. 49, Ankara, 2013.)

Hz Ömer de biliyordu ki deprem, Allah’ın yaratılış (fiziksel) yasalarından birisinin aktif hale geçmesiydi. Bundan etkilenenler, hem bu yasayı, hem de tedbir alarak sorumlu davranma ilkesini çiğnemiş olmaktadırlar. Atalarımız bu yasayı göz ardı etmiş olsa bile bizim bu bilinçte olmayışımız, elbette bizim sorumluluğumuzdur.

Elbette ne yaşarsak yaşayalım. Allah kimseye haksızlık yapmıyor. Bizim veya toplumun (ki toplumda yaşananlardan biz de sorumluyuz. 8Enfal/25) yapıp ettiklerinin bir sonucu da olsa Allah bizi bununla dener. Biz de bu yaşadıklarımızdan dolayı sabrederiz, yani pes etmeyiz, bildiğimiz ve inandığımız doğrulardan vazgeçmeyiz. Kararlılıkla hak ve adaletin yanında yer alır ve sorumluluklarımızı yerine getiririz.

Ancak şunu da biliriz ve inanırız ki, Allah insanları keyfi olarak sınamaz ve denemez. Durup dururken bize acı çektirmez. O yüzden, bu yaşananları bir isyana vesile değil tam tersine aynı hataları yinelememenin yollarını ararız. Sigara sonucu akciğer kanseri olan ve bunun sonucu ölen kişi, Allah’ın insanın biyolojik yapısına yerleştirdiği biyolojik sistemi bozmuştur. Bozulunca, yine biyolojik yasanın bir gereği ölüm gerçekleşmiştir. Bunun önüne geçilemez. Çünkü kader, değişmez bir yasadır. Bu kaderdir diyerek sigaraya devam edemeyiz.

Allah insanın yaşamasını, kan dolaşımına ve solunum gibi daha başka nedenlere bağlamıştır. Örneğin, insan vücudundan 1/3 oranında kan kaybedince veya yarım saat oksijensiz kalınca ölüm gerçekleşiyor. Bu bir biyolojik yasadır. Allah insanı böyle yaratmıştır. Bu yaratılış yasasına ‘kader’ diyoruz. Şimdi kişi kaza, hastalık veya başka nedenlerle belirli miktarda kan kaybına veya oksijensiz yaşama maruz kalsa kader (değişmez yasa) gereği hayatını kaybeder. Biz, daha önceden belirlenmiş bir yasa sonucu ölümün kaçınılmaz olduğuna inanırız. Allah’ın yasasına teslim oluruz. Kimisi de o kişinin o gün öleceğinin yazıldığına inanır. Allah’ın yasasına inananlar, tedbirlerini alırlar. Çünkü tedbirle sonucu değiştirmek mümkündür. Yazılı olduğuna inananlar ise çok cahil iseler tedbir almazlar, akıllı iseler biz zaten o yazıyı bilmediğimiz için tedbir almak durumundayız diye tedbire başvururlar.

Yaşadığımız her şey, Allah’ın bilgisi dahilinde olduğu ve Allah’ın kimseye haksızlık yapmadığına yüzde yüz inandığımız için bir isyan değil, Allah’a teslimiyet devam eder, ancak kendi tarafımızdan tedbir tarafı varsa onu asla ihmal etmeyiz.

Diğer taraftan peygamberlerin başına gelen olumsuzlukların da kendi yaptıklarından kaynaklandığını bildirir:

“Sana gelen her iyilik Allah’tandır, sana gelen her kötülük de kendi (yanlışın yüzü)ndendir.” (4Nisa/79)

Buradaki hitap Hz Peygamber’edir. Hz Peygamber’in uyarıldığı bazı ayetlere örnekler: 47/19; 8/67-69; 80/1-10; 9/43.

Doğada yaşanan olumsuzlukların da insan kaynaklı olduğu bildirilir.

“İnsanların kendi elleriyle yapıp ettikleri sonucunda karada ve denizlerde (ekolojik) çürüme ve bozulma başladı: Bu şekilde (Allah), belki (doğru yola) geri dönerler diye yaptıklarının bazı (kötü) sonuçlarını onlara tattırmaktadır.” (30Rum/41)

Bu ayetlerde dikkat çeken şey; insanların yaşadıkları olumsuzluklar; kader, büyü, nazar, şanssızlık, uğursuzluk gibi hayali dış etkenlere değil doğrudan insan davranışlarına bağlanmaktadır.

Ölümler, bizim dışımızda gelişmiş olaylar ise, bizim bir dahlimiz yoksa, burda bizim bir sorumluluğumuz yoktur. Ölen kişi açısından konu kapanmıştır. Şura/30, yetişkinlere seslendiği için çocuklara hitap etmez, akıl hastalarına da hitap etmez. Çünkü onlar, ayetin mesajını anlayamazlar.

Herkesin hayatını net olarak bilemeyiz. Arka planını da net olarak bilemeyiz. Bizim başımıza gelen olayların mutlak gerekçesini net olarak bilmiyoruz. Ancak başımıza bir musibet gelince, acaba şundan mı, bundan mı diye üzerinde düşünür ve benzer hatalardan kaçınırız. Ne var ki %100 şundan kaynaklandı diyemeyiz. Bizi derinden etkilemişse/üzmüşse, bunun, durup dururken yaşanmadığına, Allah’ın bilgisi dahilinde olduğuna, O‘nun asla haksızlık yapmayacağına inanırız. Varsa eksiğimizi gidermeye çalışırız. Peygamberler de insandırlar. Yaşadıkları sorunların kaynaklarını elbette yüzde yüz bilemeyiz. Şunu biliriz ki Allah’ın seçtiği insanlar, öyle kolay kolay büyük yanlışlar yapmazlar. Ancak şu gerçeği göz ardı etmemeliyiz. Bütün insanlar, yanılabilir, unutabilir veya dalabilir. Bkz. Bakara/286 ve Nisa/140

Kur’an literatüründe sınanmak için farklı fiiller kulanılmıştır: Fitne, bela ve imtihân.

1 – FİTNE: Madenleri potada eritip cüruflarını (atıklarını) yakıp asıl saf maddeye ulaşma işlemi. Kişinin kalitesi, zor zamanlarda, yol ayrımlarında ortaya çıkıyor. Ateşe tutulunca, özünde gerçek insani ve ahlaki değerler olanlar, fırtınada, yangında, selde, küslükte, kavgada, tartışmada o değerlerini terk etmiyor, onlara sahip çıkıyorlar. Ani öfke ve kızgınlıkta her şeyi ateşe vermiyorlar. Sahip oldukları değerleri çiğnemiyorlar.

Fitne inanç konusundaki yol ayrımına işaret ediyor:

“İnsanlar, (sadece) “İman ettik” diyerek, sınanmadan (fitnelenmeden) bırakılacaklarını mı sandılar? Onlardan öncekileri sınadık (fitneledik); Allah, gerçekten dürüst insanları da bilmekte ve gerçekten yalancıları da bilmektedir.” (29/2-3)

 

Fitne, adeta yol ayrımıdır; dürüst ile yalancı, iman edenle ikiyüzlü o sayede ayırt edilir. (29/2-3, 10-11)  Fitne, ya baskılar egemendir, ya da verilen imkanlar…

 

Fitne,

a) Bazen hukukdışı ağır baskılarla ve engellemelerle (2/191,193,217; 4/101; 10/83; 16/110; 22/11; 29/10; 60/5; 85/10),

b) Bazen inancı uğruna çekilen eziyetlerle (20/40) ,

c) Bazen ilkesel konuda çekememezlikle (6/83; 25/20),

d) Bazen insanları yoldan çıkarma amaçlı telkinler ve ayartmalarla (3/7; 4/91; 5/49,71; 7/27; 9/47-48; 17/73; 20/90; 27/47),

e) Bazen eğer yoldan çıkarmaya neden oluyorsa verilen bilgi, geniş imkanlar ve fırsatlarla (8/28; 28/20; 39/49; 64/15),

f) İyi insanların da hata yapabilme durumuyla (22/53),

g) Bazen yaptıklarının bir bedeli olarak insanı yol ayrımına getirebilen bir ilahi cezayla (8/25; 24/63) kendini gösteriyor.

Allah’ın potada eriterek saflaştırma sistemi (fitnelemek), tohumunun “nimet” hâline gelme sürecine benzer. Toprağın içindeki tohum, toprağın içinde çatlar, toprağı delerek dışarı çıkar. Toprağın üzerine çıkınca yağmurla, soğukla karşılaşır, kızgın güneşin altında sararıp olgunlaşır. Bu olgunluk yeterli olmaz; orakla kesilir, harmanda dövülür, değirmende ezilip öğütülür, sonra, fırında pişirilir. Sonra sofralarda “nimet” olarak yerini alır.

Amaç, gerçek ahlak ve vicdan sahiplerini, gerçek inananları, inancında samimi olanları ortaya çıkarmaktır. Fitne, bir samimiyet testidir.

2 – BELA: Kimin erdemli davranacağı bu yolla test edilir. Bu, kişinin olabileceğinin en iyisi olması ve yapabileceğinin en iyisini yapmasını amaçlayan kendini gerçekleştirmeyle doğrudan ilişkilidir. (11/7; 18/7; 67/2) Sabırlı davrananlar, gerçekten hak ve adalet için mücadele verenler bu yolla ortaya çıkar ( 47/31).

İnsan, elindeki imkanları, fırsatları ve çevreyi, çeşitli nedenlerden dolayı zamanla kaybedebilir. Saygısızlığa ve hakarete uğrayabilir. Bunlar, herkesin hayatında olabilecek şeylerdir. Böyle bir durumda, kimisi kendisini kaybeder, sorumluluklarını aksatır. Böyle bir kişilik, zaaflarının kurbanı olur. İnsanlar, böyle biriyle olan ilişkilerini uzun vadeli görmezler. Bu tip bir denenme, belki tam bir yol ayrımı değildir; ancak böyle durumlarda güven zedelenmeleri yaşanır. İyi gün dostları, çevresi tarafından sınanmış ve kalıcı bir güven sağlanamamıştır. Fitne türü sınanmada güven krizi/bunalımı yaşanırken, bela türü denenmelerde güven zedelenmesi söz konusudur.

“Sizi biraz korku, açlık ve mallardan, canlardan ve ürünlerden eksiltmekle deneyeceğiz (BELÂ’). Zorluklara karşı göğüs gerenleri/ azimli olanları (sabır gösterenleri) müjdele. Onlara bir musibet isabet ettiğinde, derler ki: “Biz Allah’a ait (kullar)ız ve şüphesiz O’na dönücüleriz.” (2/155-156)

“Mallarınız ve canlarınız hususunda deneneceksiniz; sizden önce kendilerine Kitap verilenlerden ve ortak koşanlardan çok incitici (sözler) duyacaksınız. Ama sabreder, korunursanız; işte bunlar, yapmağa değer işlerdendir.” (3/186)

Esasında bu tip denenmeleri de 42/30’dan bağımsız düşünmemek gerek. Korkularımız, açlığımız, yaşadığımız kayıplar ve zayiatlarda insan etkisinin olmadığını söyleyemeyiz.

Fitneyle kişinin inancı, belâ’ türü denemeyle kişinin sabrı ölçülür. Sabırsız insanlar, zayıf karakterli insanlardır. Sabırlı insan, sağlam bir karaktere sahiptir. Bütün insanlar, doğal yaşam içinde birbirlerini deneme yoluna giderler. Deneme ve denenme, hayat içindeki doğal sınavdır. Allah, hak ve adaletin böyle insanların omuzlarında güçleneceğini bildirir. Tüm elçilerini sabır testinden geçirir. Sabır testinden geçenler, olgun ve erdemli insanlardır. Onlar rüştünü ispat edenlerdir.

İnsanlar susuzlukla (2/249), verilen nimetleri doğru değerlendirip değerlenmediğiyle (5/48; 6/165; 27/40), sınırları bilip bilmemekle (7/163), iyilikle ve kötülükle (7/168; 21/35), sözlerine ve sözleşmelerine bağlılıklarıyla (16/92), mal ve can kayıplarıyla (2/155; 47/4; 68/17) denenmektedirler. Ancak bu denenmeler, yine kendi özgür tercihleriyle yaptıklarının sonucu gerçekleşmektedir.

3 – İMTİHÂN: İman edenlerin;  kendi yaşamlarında ve toplum içinde sorumlu, iç disiplinli, öz denetimli davranıp (takva) davranmadıklarının sınanması durumudur.(49/3; 60/10-11) Uzun vadeli dostluklarda tarafların birbirini tanıması, son derece doğal bir durumdur. Gerektiğinde birbirlerinden bağlılık sözü almalarıdır. (60/12)  Turgut ÇİFTÇİ